Şamanizm Nedir?
Şamanizm, insanlık tarihindeki en eski inanç sistemlerinden biridir. İnanç temel olarak doğanın kendisine duyulur. Doğada yer alan unsurlar; bitkiler, hayvanlar, toprak, su, hava, ateş, güneş, ay, yıldızlar ve fırtına, yağmur, deprem, volkanik patlama gibi doğa olayları çevresinde şekillenir. Doğada yer alan tüm unsurların bir ruhu olduğuna inanılır. Evrendeki her şeyin bir ruhu, bir canı olduğu inancı doğaya ve doğal dengeye zarar verecek her türlü eylemin günah sayılmasına neden olur.
Bu açıdan bakıldığında Şamanizm oldukça ekolojik bir inanç sistemidir. Ayrıca, Şamanizm’in doğduğu topraklarda ve yıllarda anaerkil, yani kadın egemen bir toplumsal sistem görüldüğünden dolayı Şamanizm’de de kadın ve doğurganlık kutsaldır. Tek bir kişi tarafından kurulmadığı için bir peygamberi, yazının icadından öncesine dayandığı için de bir kutsal kitabı yoktur.
Şamanizm’in Tarih Sahnesine Çıkışı
Güncel veriler ve tarihçiler ile antropologların elindeki antik eserlere bakılarak şamanizm tarihi Üst Paleolitik Döneme dek dayandırılabilmektedir. Ancak kesin bir tarih belirtmek günümüzde henüz mümkün değildir. Üst Paleolitik Dönem, Eski Taş Devri’nin üç devresinin sonuncusudur, milattan önce elli bin ile on bin yılları (M.Ö. 50.000 – 10.000) arasında bir zaman dilimini kapsar. Bu tarihler Şamanizm’in ortaya çıkış tarihinin kesin olarak neden belirlenemediğini anlamamızı kolaylaştırır. Ayrıca, ne kadar eski ve kökleri derin bir inanç olduğunu da gösterir.
Şamanizm’in Doğum Yeri
Şamanizm inancının tam olarak hangi coğrafyada, hangi halkların arasında çıktığı kesin olarak tespit edilememektedir. Bunun temel sebebi ise Antik Çağ ve Orta Çağ’da onlarca farklı halkta şaman adı verilen ruhani bir liderin etrafında toplanan inanç sistemleri görülmesidir. En yaygın ve en eski Şamanizm kanıtları Orta Asya ve Kuzey Asya’ya dayanır, dolayısıyla bu bölgelerde yaşayan bir halkın arasında doğmuş olması olasıdır.
Türk kavimlerinden Hunlar, Göktürkler, Oğuzlar, Altay ve Tuva Türkleri Şamanizm inancı ile gelişmiş toplumlardandır. Tunguzlar, Moğollar ve Mançular’a ait tarihi belgelerde de Şamanizm izlerine rastlanır. Türk kavimleri dışındaki toplumlarda da ufak farklılıkları olsa da temelde benzer şaman ibadetleri ve benzer inançlar görülür. Kafkasya, Hindistan, Çin, Endonezya, Malezya ve Japonya’da da temelde Şamanizm’e dayanan inanç sistemleri vardır. Şamanizm’in Asya’da doğmuş ve başka kıtalara yayılmış olması ya da başka bir kıtada doğup Asya’ya gelmiş olması da olasılıklar arasındadır. Çünkü Asya kıtasının dışında da Şamanizm izlerine rastlamak mümkündür.
Polinezya, Avustralya ve Büyük Okyanus’a ait diğer pek çok ada halkının tarihinde şaman ibadetleri gerçekleştiren cemaatler bulunur. Asya’nın daha da doğusuna gidecek olursak Kuzey Amerika kıtası üzerindeki Alaska, onunda kuzeyinde bulunan Atlas Okyanusu üzerindeki Grönland ve İzlanda’da Şamanizm inancına dair bulgular görülür. Bunlara ek olarak bir Karayip ülkesi olan Guyana’da, Afrika’nın çeşitli bölgelerinde ve Amazon bölgesinde de Şamanizm inancının kalıntılarını görmek mümkün. Hal böyle olunca, Şamanizm’in nerede doğduğu sorusunu cevaplamak imkânsız bir hal alıyor.
Şamanizm’in Kökeni
Eldeki tarihi kalıntılar ve antropolojik veriler Şamanizm’in kökeni hakkında kesin bir yargıya varılmasını güçleştirmektedir. Fakat şaman kelimesinin anlam olarak kökeni olarak beş farklı görüş öne sürülmüştür.
- Hindistan kökenli Pali dilinde “ruhlarla iletişime geçebilme becerisine sahip birey” anlamına gelen “samana” (okunuşu: şamna) sözcüğü.
- Hint-İran dil ailesine dahil olan Sanskritçede “samana” (yazılışı: çramana) sözcüğü “Budacı rahip” demektir. Şaman sözcüğü ile söyleyiş biçimi ve anlamı uyuşmaktadır.
- Mançu dilinde “saman” denen bir kelime vardır. Anlamı “bir işi hep hareket halinde yapan, yerinde duramayan kişi” demektir. Dini ritüelleri yöneten şamanlar da benzer hareketler yaparlar.
- Yuçen dilinde (Tunguz kökenli bir dil) “büyücü” anlamına gelen “şan-man” kelimesi bulunur. Şaman kelimesine ses ve anlam bakımından benzerlik gösterir.
- Ön Türklerde “kam” denilen ama yıllar içinde “kaman” haline gelen sözcük, eski Türk ibadetlerine liderlik eden bilge kişiye denirdi. Kaman da yıllar içinde dönüşerek Şaman halini aldı.
Bu görüşlerden hiçbirinin Şamanizm’in kökeni olduğu kesin olarak kanıtlanmadığı gibi hiçbiri de henüz çürütülememiştir. Şamanizm inancının kökenini bulmak tam da bu nedenle günümüz şartları ile mümkün değildir.
Şaman Kimdir?
Şamanizm inancında evrendeki her şeyin bir ruhu olduğuna ve bu ruhların insanlar ile iletişime geçip onlara yol gösterdiğine inanılır. Şaman, bu ruhlarla iletişim kurma yeteneğine sahip olduğuna inanılan bir bilgindir. Toplu ritüelleri ve ayinleri o yönetir, tanrılardan ve ruhlardan insanlara ya da insanlardan ruhlara ve tanrılara bilgi aktarır. Dilekleri, duaları iletir. Şaman olmayan insanlar seslerini iyi yer, ateş ve su gibi pek güçlü olmayan, kolay ulaşılabilen ruhlara kurbanlar aracılığıyla doğrudan duyurma olanağına sahiptirler. Fakat daha büyük, daha önemli ruhlara, özellikle de kötü ruhlara kendi başlarına ulaşamazlar. Şamalar bu noktada devreye girerek ruhlar, tanrılar ve insanlar arasında iletişimi mümkün kılar.
Kimler Şaman Olabilir?
Şamanlık eğitim görerek edinilen bir meslek değildir. Şamanlar sahip oldukları mistik güçleri gök tanrılarından ve atalarının ölmüş ruhlarından alırlar. Şamanlık doğuştan kazanılan bir yetenektir. Bu nedenle de şaman olabilmek için öncelikle aile geçmişinde başka şamanlar olması gerekir.
Şaman olmak istenen, arzulanan bir iş değildir çünkü zor, korkutucu ve oldukça da stresli bir görevdir. Ancak eskiden şaman olan ve ölmüş bir akrabanın ruhu kişiyi şaman olmaya zorlar. Ona musallat olur ve hayaleti, o kişi şaman olmayı kabul edene kadar peşinden ayrılmaz. Kişi görevi üstlenmeyi kabul etmezse, kendisine musallat olan ruh yüzünden delirebilir.
Şamanizm İnancında Dünya ve Evren
Şamanizm inancına göre evren üç farklı alemden meydana gelir. Bunlar Yeryüzü, Yer Altı ve Gök alemleridir. Yeryüzü veya Orta Dünya insanların yaşadığı, Yer Altı Tanrı Erlik ve ona bağlı kötü ruhların bulunduğu ve Gök ise kutsal ruhların ve Gök Tanrı Ülgen’in bulunduğu yerdir.
Şaman Transı Aracılığıyla Tanrılar ve Ruhlar ile Bağ Kurma
Şamanlar, tanrılara ulaşabilmek ve bilgi alışverişinde bulunabilmek için kendi içlerine kapanıp derin bir huzur ve şuur haline kavuşmaya çalışırlar. Bir nevi derin meditasyon yaparlar. Buna “trans” ya da “yolculuk” denir. Trans esnasında şamanın ruhu bedeninden ayrılır ama beden ölmez, ruhun gelişini bekler. Ruh ise ya Gök ya da Yer Altı aleme yolculuk ederek mistik varlıklar ile iletişime geçer. Şaman olmak öğretilmez ama bu inisiyasyon (ruhu bedenden ayırma) şaman olan kişilere tecrübeli şamalar tarafından öğretilir.
Günümüzde Şamanizm’den Kalan Gelenek ve Adetler
Şamanizm inancı yerini içinde bulunduğumuz zamanda her ne kadar İslamiyet, Hristiyanlık ve Musevilik gibi dinlere bırakmış olsa da adet ve geleneklerde varlığını sürdürmektedir. Gidenin arkasından su dökerek uğurlamak, ağaçlara çaput bağlayıp dilek dilemek, yılbaşı ağacı süslemek, kötü bir düşüncenin başa gelmemesi için tahtaya vurmak hep Şamanizm kökenli adetlerdir.